काया पालट

काया पालट

पौराणिक कथांमध्ये सूर आणि असूर हे दोन शब्द वारंवार येत राहतात .सूर आणि असूर हे शरीर गत नसून वृत्तीगत शब्द आहेत.ज्याला निर्मात्याची अनादी ,अनंत सत्ता मान्य नाही. त्याला असुर असे संबोधत आणि ज्याला मान्य आहे. तो सूर असे संबोधले जात असे.

होलिका दहनाची पुराणांमध्ये एक कथा आहे. जी बहुतांश लोकांना माहीत आहे. असुर श्रेणीतील हिरण्यकश्यप नावाचा एक राक्षस होऊन गेला. जो आपल्या तपसाधने चे फळ म्हणून श्री ब्रह्मदेवांकडून अमर होण्याचे वरदान मागू लागला. जेव्हा ही अमरता ब्रह्मदेवांनी नाकारली. त्यावेळी तो त्यांच्याकडून असा वर प्राप्त करण्यात यशस्वी झाला .की ,माझा मृत्यू अशा समयी व्हावा जेव्हा ना दिवस असेल, ना रात्र. न माझा मृत्यू पृथ्वीवर होईल ना आकाशात. ना घरात न दारात. न मला राक्षस मारू शकतील न मनुष्य. ना कुठलाही जीवजंतू. ना देवी ना देवता. एकूण आता त्याला असे भासत होते की, माझ्यावर कधी मरण्याची वेळ येणारच नाही. त्यानंतर प्रत्यक्ष निर्मात्याकडून प्राप्त करून घेतलेल्या शक्तींचा गैरवापर हिरण्यकश्यप करू लागला. संपूर्ण राज्याला विष्णू नाम घेण्यास आणि विष्णूची पूजा करण्यास मनाई करण्यात आली व केवळ त्याची स्वतःची म्हणजेच राजाची पूजा करावी असे आदेशित केले.

मात्र अशा राजाच्या पोटी कट्टर विष्णू भक्त पुत्र जन्माला यावा केवढा हा नियतीचा विरोधाभास. राजाने पूर्ण राज्याला देवी देवतांची पूजा करण्यापासून रोखणारा, स्वतःच्या मुलाला विष्णूची पूजा आणि विष्णूची भक्ती करण्यापासून रोखू शकला नाही.

प्रल्हाद नावाचा त्याचा मुलगा अतिशय श्रद्धावान होता.
हिरण्यकशपाचे असे म्हणणे होते की तु ज्या विष्णूचा धावा करतो . तो तुला वाचवायला कसा येतो? हेच मी बघतो म्हणून प्रल्हादाला मारण्याचे वेगवेगळे प्रयत्न हिरण्यकश्यप करायला लागला.
आपला मुलगा आपल्या राज्यात आपण बनवलेल्या कायद्यांचे पालन करी त नाही .त्यामुळे असा मुलगाच मला नको. म्हणून त्या मुलाच्या वध करण्याचे वेगवेगळे प्रयत्न त्यांनी केले सगळ्यात शेवटी त्याला स्वतःच्या बहिणीची आणि तिच्याकडे असलेल्या शालीची आठवण झाली . होलीके कडे अशी शाल होती .जी पांघरली असता, अग्नी पांघरणाऱ्या व्यक्तीला जाळू शकत नाही. म्हणून हिरण्यकश्यपाने प्रल्हादाला मारण्याची जबाबदारी होलीके ला दिली.

तीने प्रल्हादाला आपल्या मांडीवर घेऊन अग्नीमध्ये बसावं त्यामध्ये प्रल्हाद मरून जाईल आणि होलिका तशीच बाहेर येईल. अशा अंदाजाने संपूर्ण रूपरेषा आखण्यात आली. मात्र झाले नेमके उलटेच होलीके च्या अंगावरची शाल हवेने भक्त प्रल्हादाच्या अंगावर आली आणि होलिका चे मात्र दहन झाले.

नंतर हिरण्य कश्यप राजाचा वध आणि ठिकाण याविषयी ची कथा सर्वश्रुत आहेच.

फाल्गुन पौर्णिमेला साजरा केला जाणारा होळी हा सण. यावेळी ब्रह्मांडामध्ये सर्व ग्रह नक्षत्रांची रचना एका वेगळ्या पद्धतीने स्थिती झालेली असते. ज्या स्थितीमुळे परिवर्तनात्मक ऊर्जा.(Trasformatory Energy) निर्माण होते . आपल्या सर्वांना माहीत असल्याप्रमाणे भौगोलिक स्थितीचा उपयोग मनुष्य उत्थानासाठी कसा करावा ? यासंबंधी भारतीय संस्कृतीमध्ये बराच अभ्यास झालेला आहे .सूर्य हा आत्म्याचे प्रतीक मानल्या जात असून चंद्र मनाचे प्रतीक मानल्या जाते. फाल्गुन पौर्णिमेच्या दिवशी चंद्र कन्या राशीच्या उत्तर फाल्गुनी नक्षत्रात तर सूर्य त्याच्याबरोबर समोर 180 अंशामध्ये मीन राशीच्या उत्तर भद्रावती नक्षत्रात असतो. चंद्र सूर्याच्या अशा स्थितीमुळे रूपांतरण ऊर्जेचे (transformation) क्षेत्र संपूर्ण आसमंतात निर्माण झालेले असते.

या दिवशीचा उपयोग आपल्या सर्वांमध्ये अस्तित्वात असणाऱ्या आपल्या स्वतःच्या सवयी, आपल्या स्वतःच्या मान्यता ,आपले सर्वांचे कम्फर्ट झोन आणि आपल्या जगण्याच्या पद्धती हे सर्व आपल्यासाठी उत्थान करणाऱ्या न ठरता, आपल्या विरुद्ध काम करणाऱ्या ठरत असतील तर (distructive behavior) अशा गोष्टींपासून मुक्त होण्याचा दिवस म्हणजे होळी. (Holi)

वर नमूद केलेली होली का दहनाची कथा ही प्रतिकात्मक आहे. आपण कितीही साधक असलो निर्मात्याचे सेवक, पूजक असलो असे जगाला दिसत असले तरीही, आपण काय आहोत हे आपल्याला माहित असतेच.तरी जर का आपल्यामधील अहंकार (स्वतःचे अस्तित्व सिद्ध करणे किंवा दाखवण्याची वृत्ती)गेलेला नसेल तर आपलीसाधना सत्यासमोर नम्र न होता ,समर्पित न होता ,मिळालेल्या फळाचा उपयोग स्वार्थ साधण्यासाठीच करू शकतो हे हिरण्यकश्यपाच्या वागणुकीने सिद्ध होते.

आज आपण प्रत्येक जण आपल्या जीवनात संघर्ष करून पुढे येतो. ते कशासाठी हिरण्यकश्यपा सारखी सत्ता चालवण्यासाठी की अमरत्व मिळवण्यासाठी याचा विचार करण्याचा दिवस म्हणजे होळी.

साधना रूपाने मिळालेले वरदान जर चुकीच्या हाती पडले तर त्यातून काय निष्पन्न होऊ शकते. ते सर्वनाशापर्यंत कसे जाऊ शकते. हे होलीकेच्या कथेतून समजून घेण्याचा दिवस म्हणजे होळी.

होळी आणि रंगोत्सव म्हणजे संबंध चांगले करण्याचा सण. एका अर्थाने सत्य काय ? त्याच्याशी माझ नातं काय ?जसा प्रल्हादाने निर्णय घेतला. की हिरण्यकश्यप हे जरी माझे वडील असले ,तरीही परम सत्य हे माझ्यासाठी महत्त्वपूर्ण आहे. परम सत्य म्हणजे निर्मात्या प्रती असलेली माझी निष्ठा माझी भक्ती.

आपण आज आपली स्वतःची लिटमस टेस्ट करू शकतो माझी भक्ती कोणत्या स्वरूपाची आहे? जेव्हा की अर्धा सोशल मीडिया किंवा सामाजिक कार्यक्रम भक्तीमय झालेले आहेत.माझं या निसर्गाशी/ निर्मात्याशी नातं काय? मला काय महत्त्वाचे आहे? असे निर्णय घेण्याचा दिवस म्हणजे होळी.

तिसरी लक्षात येण्यासारखी गोष्ट म्हणजे होलिका कडे असलेली शाल. जी हवेने प्रल्हादाकडे उडून येते आणि तो वाचतो. यातून प्रतीत होणारा अर्थ एकच. कितीही वाईट प्रवृत्ती ने चांगल्याला प्रवृत्तीला मारण्याचा प्रयत्न केला तरीही चांगल्या गोष्टींचा प्रभाव वाईट प्रवृत्तीवर पडल्यानंतर वाईट ,वाईट राहत नाही. इथे वाईट हा असत्य या अर्थाने घेतलेला आहे. शाल उडून प्रल्हादावर येऊन पडली याचा अर्थ शाल उडून आणणारा वायू हा विचार वायू आहे. जो चांगल्याने प्रभावित होऊन त्यातली खल प्रवृत्ती निघून गेली. आणि होलिकेने प्रल्हादाला वाचवले.

आजचे जे युग आहे. याच्यामध्ये चतुर पणाला फार महत्त्व आलेले आहे .परंतु या होलिकेच्या कथेतून असेही सिद्ध होते की चतुरता (चलाखी)ही नित्य सत्य गोष्ट नाही. त्यामुळे ती नष्ट होणारच आहे. जे सत्य आहे .जे मूळ आहे. तेच शाश्वत आहे. आणि ते म्हणजे निष्पापता, निरागसता. तेच टिकेल कारण तेच सत्य आहे.

सर्वात महत्त्वाची आणि शिकण्यायोग्य गोष्ट हीच आहे की ज्याच्यापासून सर्व काही मिळालेले आहे .त्यानेच शक्ती संपन्न केलेले आहे. त्याचीच ऊर्जा त्याच्याच विरुद्ध वापरणे ह्यापेक्षा खल प्रवृत्ती ती काय?

अशा सवयी प्रत्येकातच आहेत त्यांचा शोध घेणे आणि त्यात बदल करण्याची इच्छा आहे का? हा प्रत्येकाने स्वतःला विचारायचा प्रश्न आहे. फक्त एकच करावे लागेल. माझ्यात काय वाईट आहे ? याचा जास्तीत जास्त शोध घेण्यापेक्षा.

माझ्या आयुष्यात सार्थकता कशाने येईल ?त्याकडे लक्ष केंद्रित करणे हा असून ,त्यामुळे माझ्यामध्ये असलेली निरर्थकता आपोआप गळून पडेल. ही ज्ञानसाधना आत्मसात करावी लागेल.

अशा गोष्टी आत्मसात करण्याची आणि ब्रह्मांडात अशा परिस्थिती उपलब्ध असण्याच्या विपुल संधी मानवाकडे उपलब्ध आहेत फक्त त्यांनी त्याकडे ज्ञानदृष्टीने बघणे गरजेचे आहे.

होळी आणि रंगपंचमी ह्या एका नाण्याच्या दोन बाजू आहेत. जेव्हा माझ्यातील असत्व निघून जात. माझ्यावर साचलेली मलीनता निघून जाते .तेव्हा माझ्याकडे उरते काय? तर माझ्याकडे उरतात जगण्याचे मूलभूत सिद्धांत अर्थात पवित्रता, प्रेम ,आनंद आणि ज्ञान.

होळीच्या अग्नीमध्ये अनावश्यक गोष्टी जेव्हा जळून जातात तेव्हा या मूलभूत सिद्धांतांचा रंगोत्सव सुरू होतो समानतेच्या पातळीवर.

दुसरी आख्यायिका या होळीशी निगडित आहे ती म्हणजे सर्वांची प्रिय कृष्णाची रासलीला. असे म्हणतात की रासलीलेमध्ये सर्व गोपी ह्या प्रकृती होऊन जातात आणि कृष्ण एकटाच पुरुष म्हणून तिथे राहतो. सर्व गोपींच्या प्रेमरूपी समर्पणातून त्या आत्मज्ञानाच्या स्थितीला प्राप्त होतात. आणि परमात्म्याशी एकाकार होतात.जेव्हा भगवान शंकरांना हे कळते तेव्हा तेही रासलीला पाहण्याचा मोह टाळू शकत नाही त. परंतु रासलीले मध्ये सहभागी व्हायचे असेल तर भगवान शंकरांना गोपीचे रूप घेणे आवश्यक असते.

याचाच प्रतिकात्मक अर्थ असा गोपींचे कृष्णाच्या प्रती पूर्ण समर्पण असतं भक्ती रूपाने म्हणा की प्रेम रूपाने. आणि तोच आत्मज्ञानाचा मार्ग आहे.

याचाच मानवी जीवनातील अर्थ असा की केवळ ज्ञानाने आत्मज्ञान होऊ शकत नाही .तर केवळ समर्पणानेच आत्मज्ञानाची प्राप्ती होऊ शकते. आणि समर्पणासाठी स्त्री हृदय असण्याची गरज असते. बिना समर्पण जेव्हा भगवान शंकरही आत्मज्ञानास पात्र ठरले नाहीत तेव्हा तुमची आमची काय कथा?

मामा कंसाचा वध करण्यासाठी भगवान कृष्ण गोकुळातून वृंदावनास येण्यास निघतात. तेव्हा राधा भगवान कृष्णांना म्हणते. कान्हा माझ्याशी विवाह केला असता तर मीही तुझ्यासोबत येऊ शकले असते. पाठमोरे कृष्ण जेव्हा राधेकडे वळून पाहतात. तेव्हा राधेला राधाच दिसते.

कारण ज्ञानच प्रेम आहे आणि प्रेमच ज्ञान आहे.
हेच मानवी आयुष्याचं अंतिम सत्य आहे.

!!श्री माऊली चरणी अर्पण!!

अश्विनी गावंडे