गौतम बुद्ध

मौलिक

यशोधरेला जशी झोपेतून जाग आली. तसे तिच्या लक्षात आले. सिद्धार्थ घर सोडून निघून गेल्याच्या खानाखुणा तिला दिसल्या. याआधीही तिला सिद्धार्थच्या आतील आवाजा विषयी थोडीफार माहिती होतीच. आणि लक्षातही आले होते. सिद्धार्थाचे परा कोटीचे जीवन ध्येय.(Extreme Goal)

यशोधरेला सिद्धार्थ सोडून गेल्याचे शल्य तिच्या मनी होतेच.परंतु अभिमानही होता आपले यजमान महान कार्य करायला गेले याचा. परंतु तिच्या वरच्या अविश्वासाचे शल्य तिची पाठ सोडत नव्हते.जे तिच्या सखिशी बोलण्यातून प्रतीत होते.

सिद्धी हेतू स्वामी गये ये है गौरव की बात

पर चोरी चोरी गये यही बडा व्याघात

सखी वो मुझसे कहकर जाते

क्या हुआ मुझे अपनी पथबाधा पाते

सिद्धार्थ सांगून गेले नाहीत. ही गोष्ट यशोधरा सहनच करू शकत नव्हती.

आजच्या अडीच हजार वर्षा ंपूर्वी मानव इतिहासात मानव उत्क्रांतीचे(Evolution)पडलेलं अतिशय महत्त्वपूर्ण पाऊल. जे अंतर सिद्धार्थाने गौतम बुद्ध होण्यापर्यंत पार केलं. हे अंतर म्हणजे पूर्ण मानव इतिहासातला मैलाचा दगड(Mile stone). मैंलाचा दगड यासाठी की असे क्रांतिकारक आणि महान कार्य घडले की मानव जात ही ,ती राहली नाही जी आधी होती.

गौतम बुद्धाने धर्माला वैज्ञानिक(Scientific)केलं. जी निरपेक्षता(Absolute)वस्तूसाठी मानव ठेवू शकतो किंवा निरपेक्षतेने ती वस्तू बघू शकतो. त्याच निरपेक्षतेने ,त्रयस्थ भावाने(Neutral), साक्षी भावाने मानवाने स्वतःकडे बघावे. तो दुःख निवारणाचा मार्ग होऊ शकतो. हा पथ(Path) निर्माण करून देणारे गौतम बुद्ध.

गौतम बुद्ध म्हणतात मानवाच्या आत एक प्रकाश

(Inner Light)आहे. या माझ्या म्हणण्यावर विश्वास(Belief )ठेवू नका. तर मी तुम्हाला तुमच्यातील प्रकाश(Inner Light) पाहण्याचा रस्ता देतो. त्या रस्त्याने चला. तुमच्यातला प्रकाश दिसत असेल तर सत्य माना. अन्यथा फक्त माझे ऐकून विश्वास(Belief)ठेवण्याची गरज नाही. आणि हे कुठे अवकाशात(Outside) शोधण्याची गरज नाही. तर स्वतःच्या(Inner World)आत मध्ये प्रवेश केला तर ही दिसण्याची गोष्ट आहे.

हा प्रकाशाच्या अर्थात चैतन्याच्या(Awareness)दिशेने प्रवास करू शकणारा मार्ग भगवान बुद्धांनी सर्वांच्या दृष्टोत्पत्तीस आणून दिला. हा स्वतः चिकित्सक बनण्याचा,स्वतःची अंतर्दृष्टी विकसित करण्याचा आणि मानवाच्या अंतिम ध्येयापर्यंत

(Last Destination) पोहोचण्याचा मार्ग आहे. आणि त्याची पहिली पायरी म्हणून साधन ते काय? तर कुठलाही बाह्यमंत्र नाही. कुठलेही तंत्र नाही. तर जो मी निरंतर घेत राहतो तो श्वास. वैज्ञानिक भाषेतच बोलायचे झाले तर धर्माविषयी बौद्धांनी विज्ञाना सारखी परिकल्पना

(Scientific Hypotheses)मांडण्याची पद्धत विकसित केली.

कारण मानवाची जीवन यात्रा ही मानण्यापासून(Belive) जाणण्यापर्यंत

(Understanding) आहे. जाणून घेण्याने आत्मविश्वास वाढतो. म्हणजे तिथे अंधविश्वासाची शक्यता नाहीशी होते. म्हणून प्रत्येक व्यक्तीची दृष्टी विकसित होणे त्यातून स्वतःची रचना(Self-Structer), स्वतःचे तंत्र समजणे. आणि मानवी जीवन ज्या कारणाने दुःखमय आहे. ती कारणे तटस्थ भावाने बघता येणे. हा त्या पाठीमागे प्रत्येक मानव चिकित्सक करण्याचा बुद्धांचा मार्ग होता. हा मार्गच मौलिक आहे.

गौतम बुद्ध दर्शन मांडणारे नसून द्रष्टा(Seer)आहेत. दर्शन हे असे दिसले याचा विचार करून मांडले जाते. तर द्रष्टा असणे म्हणजे प्रत्यक्ष बघणे. कारण विचार करून मांडल्याने दृष्टी मिळत नाही. शिवाय विचार फक्त(Thoughts)ज्ञात

(Known) गोष्टींचाच होऊ शकतो. अज्ञात(Unknown)

ज्ञात करायचे असेल तर दृष्टी विकसित करण्यानेच होऊ शकते .विचार हे सूक्ष्मतम(Subtlest)असतात. जडतत्वा ने जगणाऱ्या आपल्या सारख्यांना स्वतःचे विचार पकडणे अतिशय कठीण(Complex) असतात.

मुळात ढोबळमानाने जीवन जगत असताना. प्रत्यक्ष माझा विचार कोणता आहे? की माझे सगळे विचार दुसऱ्यांकडून घेतलेलेच आहेत. याकडे आपले कोणाचे लक्ष नाही. विचार हे सतत बदलत जाणारे, अवसरवादी ,प्रसंगी अनभिज्ञतेतून पाखंडी पणा कडे आणणारे ही असतात.

मुल्ला नसरुद्दीन घोडा एका ठिकाणी बांधून सामान आणण्यासाठी दुकानात जातो. बाहेर येऊन बघतो तर काय? घोड्याला कोणीतरी लाल रंगाने रंगवलेले असते. मुल्ला नसरुद्दीन ला खूप राग येतो. चौकशी केल्यावर त्याला कळतं. समोरच्या दारूच्या दुकानात बसलेल्या कोणीतरी एकाने हे कृत्य केलेले आहे. तसा मुल्ला तडक दुकानात जातो. आणि मोठ्या आवाजात बोलतो. ज्याने कोणी माझ्या घोड्याला लाल रंग लावला आहे. त्याची हड्डी पसली एक केल्याशिवाय मी राहणार नाही. कोणी लावला आहे खरे बोला. त्यावर एक धट्टाकट्टा साडेसहा फूट उंचीचा पैलवान उभा राहतो. मुल्ला नसरुद्दीन च्या लक्षात येतं अरे,इथे मारणं तर दूरच आपली हड्डी पसली वाचणं खूप महत्त्वाचे आहे. म्हणून मुल्ला पैलवानाला म्हणतो तस नाही ,मी तर हे सांगायला आलो होतो की, माझ्या घोड्याला तुम्ही दिलेला लाल रंग आता सुकला आहे. तुम्ही त्याच्यावर दुसरा हात कधी मारणार?

असे असतात विचार. अवसरवादी(Opportunist).

म्हणून भगवान बुद्ध म्हणतात. पारंपारिकता(Traditional) सोडून दृष्टा होण्याची मौलिकता(Originality) आपलीशी करून घ्या. कारण पारंपारिकता भूतकाळात राहायला बाध्य करते. तर स्वयम् दृष्टी ही वर्तमान(Present) काळात ठेवून. सकारात्मक भविष्याकडे बघण्याचा आत्मविश्वास देते.

विचारच मानत गेले तर दृष्टी विकसित होऊ शकत नाही. कारण विचारांच्या ओझ्याने स्वतःच्या अंतरंगात

(Inner Landscape)बघण्याची ताकद निर्माण होऊ शकत नाही.

म्हणून दृष्टा बनून

अत्त दीप भव! तू स्वयं दीप होl(Be The Light)

आपल्या मानल्याने आपल्या आतील दिवा(Lamp) जळणार नाही. तो पहिलेच तुमच्यात अस्तित्वात आहे. चला माझ्यासोबत आणि बघा तो दिवा जळतोय की नाही. परंतु दृष्टी प्राप्त करणे हे विचार पालन(Application)करण्या एवढे सोपे नाही. दृष्टी प्राप्त करायची असेल तर चिकित्सक व्हावं लागेल. त्यामुळे दृष्टीला त्रास द्यावा लागेल. स्वतःलाही त्रास भोगावा लागेल. म्हणूनच आपण आतापर्यंत सर्वजण हे टाळत आलोय.

मात्र आपल्या वाट्याचा प्रकाश(Inner Light) आपल्याला शोधावाच लागेल तेच मानवाचे अंतिम गंतव्य आहे.

बौद्धांनी मांडलेली मानवी जीवन सुखी करण्यासाठी काही धर्मतत्वे(Universal Elements)मांडली . सर्वप्रथम स्वतःच्या विवेकाला प्रमाण माना. संपूर्ण जीवसृष्टी ही कर्म फळावर अवलंबून आहे. तर मग जन्माच्या आधारावर उच्चनीचता होऊ शकत नाही . गौतम बुद्ध पुढे सांगतात मानवी जीवनात येणारी तीन प्रकारची दुःखे म्हणजे जरा(Birth), मरण(Death) आणि व्याधी(Disease).

जरा म्हणजे जन्म, मरण म्हणजे शरीराचा मृत्यू आणि व्याधी म्हणजे आजार. यावर त्यांनी कारण(Cause) आणि परिणामाचा(Effect)सिद्धांत मांडला.

“अर्थात कर्म केले तर फळ असणारच. आणि फळ मिळतेय म्हणजे कर्म झाले असेलच.”

यालाच Cause & effect theory म्हणतात . म्हणजेच कारण आणि परिणामाची शृंखला.जर परिणाम नको असतील तर त्याचे कारण दूर करणे गरजेचे आहे. त्यासाठी त्यांनी द्वादश निदान दिलेले आहेत.

मानवी जीवनातील क्लेश(Misery)कमी करण्यासाठी चार कामे करण्याची शिकवण त्यांनी दिली आहे. एक तर आनंदी राहा(Be Joyful). आपल्या पुढे जाणाऱ्या व्यक्तीवर ,आपल्यापेक्षा उच्च स्थान गाठणाऱ्या व्यक्तीवर जळू नका. न पेक्षा तुम्हीही उच्च स्थानी पोहोचा. आणि यश कीर्ती मिळवणाऱ्या व्यक्तीला. तू हे कसे मिळवलेस? मलाही मिळवायचे आहे याविषयी त्याचे मार्गदर्शन घ्या.

आपल्यापेक्षा कमजोर व्यक्तींची घृणा करू नका(Don’t Disgust). जे पतीत आहेत. त्यांना त्यांची स्थिती सुधारण्यासाठी मदत करा.

जे दुष्ट आहेत त्यांच्याशी न भांडू नका न मैत्री करू नका. योग्य निश्चित अंतर(Certain Distance )राखून रहा. निराशा घेऊन जीवन जगू नका. दुःखाचं सर्वात मोठं कारण निराशा(Hopeless)आहे. म्हणून सकारात्मक रहा.दुःखाची अत्यंत निवृत्ती च निर्वाण आहे.

त्यासाठी गौतम बुद्धांनी अष्टांग(8 path for Balanced Life) मार्ग सांगितले आहे जे सर्वश्रुत आहेत. सम्यक दृष्टी ,सम्यक वाचा ,सम्यक स्मृति, सम्यक व्यायाम, सम्यक कर्मांत, सम्यक आजीविका, सम्यक संकल्प, सम्यक समाधी.

आणि हो ! गौतम बुद्ध त्याच लोकांना त्यांच्याकडे बोलवत आहेत .जे आंधळे (in the darkness or ignorant of knowledge)आहेत आणि तरीही त्यांना प्रकाश

(inner light) पाहण्याची आस आहे.

मला मान्य आहे आज आपण प्रत्येकाला जगत असताना. आत्मज्ञानाच

(Enlightened गौतम बुद्धांनी इतकी ओढ नाही. परंतु जीवन जगत असताना सुद्धा. मी इथे जन्म का घेतलाय?

(Meaning) मला जन्माला येऊन काय करायचे आहे? अर्थात माझ्या जन्माचा उद्देश काय आहे(Purpose)? माझा स्वभाव काय आहे ? सर्वाचा सार म्हणजे मला काय हवे आहे ? हे समजण्यासाठी स्वतःच्या अंतरंगात प्रवेश करावाच लागेल. तरच जगणं जगता येईल. नाहीतर फक्त जिवंत(Survive)

तर आहोतच.

खरंतर बौद्ध परंपरा अतिशय मोठी(Giant)आणि प्रगल्भ(Evolved)आहे. गौतम बुद्धांच्या अर्थात सम्यक संबोधींच्या आधी एकूण 27 बौद्ध(Awaked one)

होऊन गेलेत. तत्पूर्वी ही आपणा सर्वांना युवान सॉंग आणि फाहियान या चिनी यात्रींचे आभार मानणे गरजेचे आहे. कारण त्यांच्यामुळेच आतापर्यंतच्या बौद्ध परंपरा आणि बौद्ध साहित्य , तसेच बौद्धांनी केलेले कार्य याविषयीचे दर्शन आपणा सर्वांना घडले.

गौतम बौद्ध 28 वे बौद्ध मग 27 मग 26 असा प्रवास करत गेल्यास बाविसावे बौद्ध म्हणजे विपश्यी बौद्ध त्यांनी विपश्यना योग मार्ग जगाला दिला. तसेच पहिले बौद्ध तन्हकर , दुसरे मेधांकरआणि तिसरे सरन्हकर यांचा कालावधी म्हणजे मोहेंजोदारो किंवा हडप्पा संस्कृतीचा कालावधी आहे. आजही अजिंठा एलोरा गुफांमध्ये 21 ते 28 बुद्धांच्या मुर्त्या स्थापित केलेल्या आहेत. प्रत्येकाने आपापल्या काळात केलेले कार्य अतिशय मोलाचे असल्यानेच आज इतकी प्रगल्भता यातून दिसून येते.

सहा वर्षांनी ज्ञान प्राप्ती झाल्यानंतर. राजा शूद्धोधन गौतम बुद्धांचे वडील भगवानांकडे जाणाऱ्या अनेकांना निरोप देत असत. की तथागताला आपल्या राज्यात यायला सांगा, मला भेटायला सांगा. पण जो कोणीही निरोप घेऊन जात असे ,तो तथागतमय होत असे.

शेवटी राजा शुद्धोधन गौतम बुद्धांचे पिता, गौतम बुद्धांचा मित्र चेना याला पाठवले आणि सांगितले तू तिथे गेल्यानंतर बुद्धमय होणारच आहेसच ,परंतु तत्पूर्वी सिद्धार्थला मी बोलवले आहे, म्हणून सांग.

काही दिवसानंतर तथागत कपिल वस्तू नगरीत येतात. वडिलांची त्यांची भेट होते. आणि मग गौतम बुद्ध विचारतात यशोधरा कुठे आहे.? राजा शुद्धोधन सांगतात ती तिच्या कक्षात आहे.

सिद्धार्थ मला न सांगता गेले माझ्यावर विश्वास ठेवला नाही की मी जाऊ देईल म्हणून हे शल्य ती अजूनही विसरू शकत नव्हती.

तिला वाटे. जर मी महत्त्वाची असेल तर सिद्धार्थ मला भेटायला येतील आणि सिद्धार्थ गौतम बुद्ध बनून येतात. दुसरे तिसरे काहीही न बोलता गौतम बुद्ध यशोधरेच्या कक्षाबाहेर “भिक्षाम् देही “चा उच्चार करतात. आणि यशोधरा छोट्याशा राहुल चा हात धरून आणत गौतम बुद्धाच्या हाती देते .भिक्षा म्हणून देते.

जसे तुम्ही घडलात. तसाच तुमचा पुत्रही घडवा. आणि स्वतःच्या मनातील शल्ल्याला(Misery)मोकळे करते.

धन्य ती जीवने. त्याग आणि वैराग्यशील.

 

ll श्री माऊली चरणी अर्पण ll

अश्विनी गावंडे.